...تـــــــــــــــــــــــــــــا خــــــــــــــــــــــــــدا

اسباب نزول

اسباب نزول یکی از مؤلفه­هایی است که بنده در طی پژوهشی به ارتباط یابی آن با تناسب آیات و نیز ترتیب نزول پرداخته ام؛ لذا تعریفی از آن و تبیین این که مقصود ما از اسباب نزول در پژوهش مذکور چیست، آمده است که مفید دیدم در وبلاگ منتشر نمایم.

1. معنای لغوی اسباب نزول

اسباب نزول از دو واژه «اسباب» و «نزول» تشکیل شده است. با توجه به معانی گسترده «اسباب»، برای واژه ترکیبی «اسباب نزول» معنای لغوی خاصی نمی­توان تصور نمود؛ اما معنای هر کدام از دو واژه مذکور به طور جداگانه به شکل ذیل تبیین می شود

الف. اسباب در لغت: اسباب جمع سبب بوده و دارای معانی زیر است:

اسباب به معانی رَسَن، یا ریسمان و هر آنچه به وسیله آن چیزی به چیز دیگری پیوسته گردد، پیوند، خویشاوندی، حیات، ناحیه و راه، باعث و موجب، دستاویز، افزار و آلت و وسیله و امثال آنها به کار می­رود.

ب. نزول در لغت: نزول در لغت به معانی مختلف استعمال می­شود که بازگشت همه آنها به دو معنی است. یکی «حلول و قرار گرفتن در جائی» و دیگری به معنای «از بالا به پایین فرود آمدن» است.

2. معنای اصطلاحی اسباب نزول

از آنجایی که آیات به طور کلی در دو شرایط خاص و عام نازل شده­اند. در باب اصطلاح اسباب نزول، تعاریفی مطابق با این دو حالت آمده است که می­توان اسباب نزول را به دو قسم تقسیم، و ذیل هر کدام معنای اصطلاحی آن را ارائه نمود.

الف. اسباب نزول(اسباب نزول خاص): برخی از آیه­ها به دنبال حادثه، یا واقعه­ای و پرسش و مسأله­ای  خاص، نزول یافته است؛ به آن دسته از وقایع، حوادث و نیازمندیهایی که در خلال مدت دعوت اتفاق افتاده و موجب نزول سوره و یا آیه مربوطه می­شده است، اسباب نزول می­گویند که اگر ما این نوع اسباب نزول را در مقابل اسباب نزول عام قرار دهیم این همان اسباب نزول خاص است.

ب. اسباب نزول عام: برخی از آیه­ها به واسطه سبب نزول خاصی نزول نیافته­اند. این گروه از آیه­ها را که سبب نزول خاصی ندارند، سبب نزول آنها را عام دانسته و نیاز همه بشر می­دانند. در رابطه با اسباب نزول عام برخی گفته­اند که انسان از تشخیص علت آن عجز دارد؛ اما به نظر نگارنده در مقابله با این نظر باید پاسخ داد که درست است که سبب نزول آنها عام است؛ ولی به گونه­ای نیست که نتوان علت آن را فهمید. در نگاهی گسترده­تر موقعیت نزول آنها همان شرایط مربوط به جامعه عصر نزول بوده، بنابراین سبب نزول آنها شرایط مذکور است؛ لذا نیاز به مطالعات دقیق­تر و ژرفتر هست، تا به فهم جامعه و به طور خاص­تر جامعه زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و بستر نزول آیه­های و نیازهای آن جامعه دست یابیم تا سبب نزول آن آیه­ها نیز برایمان هویدا گردد.

 ج. سبب نزول اعم از خاص و عام: به طور کلی می­توان گفت اندیشه وران علوم اسلامی، سبب نزول را حادثه­ای و یا سئوالی مطرح شده از سوی مردم دانسته­اند که هم زمان با نزول وحی اتفاق افتاده است و آیه یا آیاتی درباره آنها نازل شده است و یا حکم آنها را بیان نموده­اند و نیز گفته شده است که دانشمندان اسباب نزول را رویدادی می­دانسته­اند که هم زمان یا اندکی پس از آن آیه یا آیاتی در تحلیل گزارش و یا نقد آن نازل می­شده است؛ البته باید توجه داشت که با ذکر گزاره تحلیل در این تعریف از اسباب نزول، معنایی ایجاب می­کند که منظور از رویدادی که در تحلیل آن رویداد، آیه یا آیه­هایی نازل می­شده است، دایره سبب نزول را وسعت می­بخشد؛ در نتیجه، می­تواند سبب نزول را از صرف روایت­های منقول خارج نموده و کل شرایطی که سوره به آنها اشاره می­کند و نسبت به آنها هشدارها می­دهد، و یا آن را به گونه­ای تحلیل می­نماید، ذیل اسباب نزول وارد نمود، و جالب اینجاست که ما گاه می­توانیم سبب نزول را از خود آیه­ها استخراج کنیم و برای آن سبب را تعریف نماییم؛ البته با تکیه بر قراینی که یقین آور باشد، مانند سیاق و اشارات صریح آیه­ ها. 

مطالب مرتبط: ارتباط تناسب آیات با ترتیب و اسباب نزول